اصول کلی حفاظت و پیشگیري از آلودگی کارکنان و محیط آزمایشگاه

مقدمه
در آزمایشگاه انواع عوامل مخاطره آمیز با منشا بیولوژیک ، رادیواکتیو، شیمیایی، الکتریکـی، وسـایل مکـانیکی، مـوادآتش زا، مواد سرطان زا، پسماندهاي خطرناك و غیره وجود دارند که برخورد با آنها بدون رعایت صحیح اصول ایمنی میتوانـد نـه تنهـا سلامت کارکنان بلکه محیط زیست و جامعه را تهدید نماید. بنابراین طراحی یک برنامه مدیریت ایمنـی و نظـارت بـر اجـراي صحیح آن که عوامل مختلف را در نظر گرفته باشد، داراي اهمیت ویژهاي است.
در طراحی فضاي آزمایشگاه ضمن توجه به مساحت در نظر گرفته شده، باید به نحوه تخصیص فضـا و جداسـازي فضـاهاي کاري تعداد، ابعاد و چیدمان وسایل و تجهیزات و سایر عوامل موثر در حفظ یک محـیط ایمـن کـاري، دقـت ویـژه گـردد تـا خطرات ناشی از آلودگی براي کارکنان و همچنین محیط اطراف به حداقل برسد.
به طورکلی با توجه به تنوع مراجعان به آزمایشگاه باید بخش هاي اداري و فنی از یکدیگر مجزا باشند و دسترسی بـه فضـاي فنی آزمایشگاه فقط براي افراد مشخصی امکانپذیر باشد . همچنین باید براي پذیرش و نمونـه گیـري فضـایی کـاملا مجـزا در نظرگرفته شده و فضاي آبدارخانه نیز با فاصله مناسب از قسمتهاي فنی آزمایشگاه قرار داشته باشد.
راه هاي خروجی آزمایشگاه باید کاملا مشخص بوده و از قرار دادن ابزار و وسایلی در مسیر تردد کـه عبـور و مـرور را دشـوار مینماید، خودداري گردد. همچنین با نصب توري براي پنجره ها و سمپاشـی نمـودن و غیـره، بایـد از ورود حشـرات، و سـایر حیوانات موذي به محیط آزمایشگاه جلوگیري نمود.
کپسول هاي آتش نشانی ، دوش هاي اضطراري و سایر تجهیزاتی که در موارد ضروري باید بـه سـرعت مـورد اسـتفاده قـرار گیرند باید در دسترس همه کارکنان قرار داشته باشند.
به عنوان یک اصل کلی باید کلیه نمونه هاي آزمایشگاهی اعم از خون ، مایعات بدن ، بافت و غیره به طور بالقوه عفونی تلقی گردنـد و تمامی اصول مربوط به حفاظت و ایمنی در هنگام کار با آنها رعایت گردد.

نکات عمومی

کارکنان در بخش هاي فنی و نمونه گیري باید از پوشش مناسبی براي محافظت در برابر آلـودگی اسـتفاده نماینـد، ایـن پوشش ها که معمولا به شکل گان یا روپوش آزمایشگاهی مورد استفاده قرار می گیرد باید از کیفیت مناسبی برخـوردار بوده، دگمه هاي آن بسته و داراي آستین هاي بلند باشند و پس از استفاده تا زمان شستشـو در کیسـه هـاي مناسـب و غیرقابل نفوذ قرار داده شوند. روپوش ها و سایر لباس هاي مورد اسـتفاده درمحـیط فنـی آزمایشـگاه، بایـد قبـل از تـرك آزمایشگاه و حتی قبل از ورود به آبدارخانه از تن خارج گردند و توصیه میگردد جهـت شسـتشـو نیـز بـه منـزل یـا خشکشویی هاي خارج از محیط آزمایشگاه (یا بیمارستان) منتقل نشوند.
· در هنگام کار با مواد بسیار خطرناك و آلوده، براي حفاظت کافی در مقابل ترشح خـون و مـواد شـیمیایی، مـیتـوان از روپوش ها یا پیش بندهاي یکبار مصرف پلاستیکی استفاده نمود. در هنگام استفاده از این پیش بندها ، میتوان از محافظ  هاي آستین دار نیز جهت حفاظت بازو استفاده نمود.
· توصیه میگردد کفش کارکنان از جنس مواد غیرقابل نفوذ به مایعات بوده و بـه طـور کامـل پـا را بپوشـاند. کفـش هـاي پارچه اي مواد شیمیایی یا مایعات عفونی را به راحتی جذب مینمایند. بهتر است هرگاه احتمال ریختن مواد روي کفـش وجود دارد، روکش هاي یکبار مصرف و غیر قابل نفوذ بر روي کفش پوشیده شود.
· وسایل شخصی کارکنان باید در قفسه هایی که ترجیحا خارج از بخش فنی نصب شده اند، قرار داده شوند .
· شستشوي دست ها به عنوان یکی از مهمترین اقدامات جهت پیشگیري از انتقال عوامل بیماريزا شناخته میشـود. بـه همین منظور توصیه میگردد که کارکنان در کلیه مواردي که با بیماران یا نمونه هاي آنها سرو کار دارند، پس از تمـاس اتفاقی پوست با نمونه ها، در فاصله زمانی تعویض دستکش ها، قبل از خوردن و آشامیدن و پس از اتمام کار روزانه و قبل از ترك آزمایشگاه دست ها را شستشو دهند. جهـت ایـنکـار اسـتفاده از صـابون مـایع قویـا توصـیه مـیگـردد، مـواد ضدعفونی کننده مناسب نیز باید در اختیار باشد.
·استعمال دخانیات در همه بخش هاي فنی آزمایشگاه باید ممنوع گردد چرا که نـه تنهـا خطـر ایجـاد آتـش سـوزي را در محیط آزمایشگاه به علت وجود مواد شیمیایی با خطر اشتعال زایـی، بـالا مـیبـرد بلکـه مـیتوانـد عامـل انتقـال میکـروارگانیسم ها و مواد توکسیک از سطوح کاري به کارکنان گردد .
· عدسی هاي تماسی چشم مخصوصا عدسی هاي نوع نرم   (soft )میتوانند حلالها و بخـارات حاصـل از مـواد را بـه خـود جذب نمایند و با تجمع این مواد روي قرنیه سبب ایجاد آسیب هاي جدي در چشم گردند، به همـین دلیـل اسـتفاده از آن در آزمایشگاه توصیه نمیگردد. در مواردي که استفاده از لنزهاي تماسی اجتناب ناپذیر است حتما باید از عینک هاي حفاظ دار و یا ماسک هاي صورت نیز استفاده شود.
· آزمایشگاه باید داراي جعبه کمکهاي اولیه باشد. این جعبه باید در محل مناسبی قرار داشته و حـاوي اقـلام و داروهـاي مورد نیاز جهت برخورد با موارد غیر مترقبه باشد.
· در بدو استخدام همه کارکنان آزمایشگاه باید در برابر بیماري هپاتیت Bواکسینه شـوند.کارکنـانی کـه بـه طـور اختصاصی با میکروارگانیسم هاي خطرناکی مانند ویروس آنفلوانزا سروکار دارند در برابـر ایـن میکروارگانیسـم هـا نیز باید واکسینه گردند.
· از خوردن و آشامیدن در بخش هاي فنی باید اجتناب گردد.
· از نگهداري مواد غذایی در یخچال هاي مستقر در بخش فنی که محتوي نمونه هاي بیماران هستند اکیدا بایـد خـودداري گردد. یخچال هاي مخصوص مواد غذایی باید مجزا بوده و در فضاي آبدارخانه قرار گیرند.
· پیپت کردن با دهان ممنوع است، همچنین نباید قطرات انتهایی نمونه با فشار زیاد از پیپت خارج گردد زیرا ممکن است باعث ایجاد قطرات بسیار ریز معلق در هوا (آئروسل) شود.
· سوزن هاي استفاده شده یکبار مصرف نباید با دست از سرنگ جدا گردد و یا درپوش سرسوزن مجددا روي آن قرار گیرد.
· احتیاط در هنگام کار با وسایل تیز وبرنده مانند سوزن یا اسکالپل ضروري است و توصـیه مـیگـردد حتـی الامکـان ایـن وسایل را با ابزاري مانند فور سپس برداشته و جابجا نمود. بریدن، خم کردن یا شکستن سوزن هاي استفاده شده، نادرست بوده و دفع آنها باید مطابق با توضیحات ارائه شده در بخش مدیریت پسماند صورت پذیرد.
· هنگام کار از تماس دستکش با دستگیره درب، گوشی تلفن و وسایل مشابه در آزمایشگاه باید خودداري شـده و قبـل از استفاده از این وسایل دستکش ها از دست خارج گردند. در موارد ضروري میتوان جهت جلوگیري از آلودگی، از پوشـش هاي پلاستیکی بر روي صفحه کلید کامپیوتر، تلفن ها و غیره، استفاده نمود.
· باید معرف ها، مواد شیمیایی )اسیدها، بازها و غیره(و یا رنگهاي داراي خواص سمی را در قفسه یا کابینت هاي عایق در برابر خروج بخار قرار داد. چیدمان محلول هاي فوق نباید بر اساس حروف الفبا انجام گیرد. مایعات خطرناك مانند اسیدها یا قلیاها در قفسه هایی با ارتفاع کمتر از سطح چشم نگهداري شوند. ذخیره سازي ظروف بزرگ حاوي مواد خطرناك باید نزدیک زمین باشد.
· نگهداري مواد خطرناك باید مطابق با اطلاعات موجود در برگه شناسایی ایمنی مـواد شـیمیایی یـا ( Material Safety Data Sheet = MSDS ) انجام گیرد
وسایل و تجهیزات حفاظتی مورد استفاده در آزمایشگاه تسهیلات و امکاناتی که باید در برنامه مدیریت ایمنی، جهت حفاظت کارکنان آزمایشگاه در نظـر گرفتـه شـده و در اختیـار ایشان قرار گیرند عبارتند از :

1- دستکش در اندازه هاي متفاوت و از جنس مواد مرغوب و مناسب (لاتکس، نیتریل، وینیل…)
با توجه به تنوع فعالیت هایی که در آزمایشگاه انجام میگیرد انواع دستکشهاي زیر باید موجود باشد :
· دستکش هاي لاستیکی یا چرمی که در هنگام انجام کارهاي سنگین، سروکار داشتن با وسایل داغ و یا هنگام خالی کـردن ظروف حاوي مواد خطرناك استفاده میشوند.
· دستکش هاي خانگی که جهت تمیز نمودن، شستن وسایل شیشهاي و ضد عفونیکردن آنها مورد استفاده قرار میگیرند.
· دستکش هاي جراحی (لاتکس) که در مواقع کار با خون، مواد خطرناك و غیره استفاده میشوند.
· دستکش هاي نایلونی یکبار مصرف که در مواقع اضطراري مورد استفاده قرار میگیرند (این گونـه دسـتکش هـا هیچگونـه نقش حفاظتی را در مقابل میکرو ارگانیسمها ایجاد نمیکنند)
دستکش ها نباید شسته شده و مجددا مورد استفاده قرار گیرنـد، زیـرا از کیفیـت و قـدرت حفاظـت آنهـا کاسـته مـیشـود.
شستشو با مواد شوینده و یا مواد ضد عفونی کننده سبب خراب شدن دستکشها و افزایش نفوذ مایعـات از طریـق سـوراخ هاي بسیار ریز آنها میشود. حلال هاي آلی سریعا سبب آسیب دیدن دستکش هاي لاتکـس گردیـده و بعضـی از حـلال هـا، دستکش هاي وینیلی را حل مینمایند.
میتوان دستکش هایی مانند دستکش هاي لاستیکی خانگی را که استفاده عمومی داشته و جهت تمیزکردن و آلودگی زدایـی مورد استفاده قرار گرفته اند را ضدعفونی و مجددا استفاده نمود. اما اگر بریدگی، سوراخ یا تغییر رنگی در آنها مشاهده گردیـد، باید دور انداخته شوند.
بعنوان یک اصل کلی دستکش ها را باید بعد از پوشیدن و قبل از کار از نظر نقایص قابل مشاهده کنترل نمود.
پوشیدن دو جفت دستکش هنگام اتوپسی و یا زمانیکه امکان آلودگی با خون و مایعات بدن (مثل کار در بخش فوریت هاي پزشکی) وجود دارد، توصیه میگردد. بررسی ها نشان داده که آلودگی پوست در صورت استفاده از دو دستکش کمتر از زمـانی است که ازیک دستکش استفاده میشود. با وجود این هنگام استفاده از دو دستکش نیز باید لزوم حفاظـت فیزیکـی کـافی در مقابل سوراخ شدن اتفاقی آنها به وسیله وسایل تیز مد نظر قرار گیرد.
بیشتر کارکنان آزمایشگاه هنگام کار از دستکش هاي لاتکس استفاده میکنند ولی حدود %6 -17افـراد ممکـن اسـت بـه لاتکـس حساسیت داشته و درماتیت هاي تماسی آلرژیک در نتیجه وجود مواد شیمیایی موجود در طی مراحل تولید لاتکس یا مـواد دیگـر موجود در این دستکش ها در آنها دیده شود. استفاده از دستکش هاي نخی زیر دستکش هاي لاتکس و یا دسـتکش هـاي بـدون مواد شیمیایی معمولا از بروز درماتیت هاي آلرژیک جلوگیري میکند. در صورت امکان میتـوان از، دسـتکش های  بـدون پـودر و یـا دستکش هاي ساخته شده از جنس نیتریل، پلی اتیلن و یا مواد دیگرنیز استفاده نمود.

2-  تجهیزات لازم جهت شستشوي چشم باید براي شستشوي چشم جایگاه و محل ثابتی به ویژه در بخش هایی که اسید، مواد سوزاننده، مواد خورنـده و یـا دیگـر مواد شیمیایی از این قبیل مورد استفاده قرار میگیرند، در نظر گرفته شود و دستگاه چشم شوي در آن محل نصب گردد. این دستگاه را باید هر هفته کنترل نمود تا از کارکرد صحیح آن اطمینان حاصل گردد.

یادآوري : طبق توصیه Center for Disease Control & Prevention )CDC) باید در موارد تماس با نواحی از بدن بیمار که به طور  طبیعی سترون هستند، از دستکش سترون شده استفاده نمود. در مواقع تماس با مخاط بیمار و یاانجـام فعالیـت هـاي آزمایشـگاهی، استفاده از دستکش سترون شده ضرورتی ندارد.

3-  ابزار و وسایل محافظت از چشم و صورت در هنگام کار با مواد سمی، مواد سوزاننده یا سایر مواد خطرناك شیمیایی و بیولوژیک، هنگامی که امکان ترشح و یا پاشیدن خون و یا مایعات بدن وجود دارد و نیز هنگام تخلیه اتوکلاو و دیگر تجهیزات مشابه باید از عینکهاي حفاظتی (حفـاظ دار) و یا محافظ هاي صورت استفاده نمود.

4-  وسایل و دستگاه هاي کمک تنفسی در آزمایشگاه باید وسایل کمک تنفسی مناسب در دسترس کارکنان باشد تا آنها را در برابر استنشاق مواد آلوده، گرد و غبار، میکروارگانیسم ها، گازها و بخارات مضر حفاظت نماید.
در موارد ضروري وسایل مختلفی مانند ماسک هاي گردوغبار، ماسک هاي گاز و نیز وسایل پیشـرفته تـر ممکـن اسـت مـورد استفاده قرار گیرد.
لازم به ذکر است که افرادي میتوانند از این وسایل استفاده کنند که از نظر وضعیت جسمانی قادر به تنفس با ایـن وسـایل بوده و در این زمینه آموزش هاي لازم را دیده باشند.
در استفاده از روش هاي حفاظتی تنفسی، باید انتخاب وسایل، نحوه کاربري و نگهداري و شیوه ارزیابی کـارآیی منطبـق بـا استانداردهاي معتبر و مکتوب بوده و پس از انجام آموزش هاي لازم در دسترس کارکنان قرار گیرد.

5- دوش اضطراري در آزمایشگاه باید دوشه اي اضطراري به ویژه در بخش هایی که از مواد شیمیایی سوزاننده استفاده مـیشـود، نصـب گـردد.
تعداد این دوش ها بستگی به وسعت کاري و فضاي آزمایشگاه دارد. همچنین عملکرد دوش ها و تشـکیلات فاضـلاب آنهـا بایـد به طور متناوب کنترل شود.

6-  هودهاي بیولوژیک این هودها که براي محافظت کاربران، محیط کار، نمونه ها و سایر مواد مـورد اسـتفاده در آزمـایش طراحـی شـده انـد داراي انواع )کلاس(متفاوتی هستند که با توجه بـه نـوع و میـزان خطـر ناشـی از فعالیـت هـا در آزمایشـگاه انتخـاب میشوند.
ضدعفونی سطوح کاري در آزمایشگاه بعد از اتمام کار روزانه و همچنین بعد از وقوع آلودگی باید سطوح کاري را فورا با مواد ضـدعفونی کننـده ماننـد هیپوکلریـت سدیم با رقت پنج گرم در لیتر یا 0.5 گرم درصد و یا هرگونه محلول سفید کننده خانگی که به نسبت 1/10رقیق شده باشد به شرط این که داراي کلر فعال %5باشند، و یا از محلولهاي تجارتی ضدعفونی نمود.

ضدعفونی کردن وسایل آزمایشگاهی
· یخچال، فریزر، بن ماري، سانتریفوژ و غیره باید بهطور مرتب تمیز شده و نیز به طور متناوب مطابق با برنامه زمانبندي که به وسیله مسئول آزمایشگاه تعیین میگردد، ضدعفونی گردند. مخصوصا درصورتیکه آلودگی مهمی به وجود آید باید فورا ایـن عمل انجام شود.
· جهت ضد عفونی نمودن وسایل و تجهیزات قبل از سرویس یا تعمیر آنها در داخل آزمایشگاه و یـا قبـل از ارسـال آنهـا بـه خارج از آزمایشگاه میتوان از محلول الکل ٪70و یا محلولهاي تجارتی استفاده نمود.
نکته مهم: وسایل و تجهیزات قبل از انتقـال بـه بیـرون از آزمایشـگاه جهـت تعمیـر و یـا تعمیـر در داخـل آزمایشـگاه بایـد بـا مواد ضد عفونی کننده مناسب، ضد عفونی گردند.
نحوه ضدعفونی نمودن کف آزمایشگاه
· جهت نظافت کف آزمایشگاه میتوان از رقت 1/50محلول سفیدکننده خانگی به شرط این که داراي کلر فعال %5باشد و یا از محلولهاي تجارتی استفاده نمود.

یادآوري: در هنگام تمیز کردن سطوح ، کف و وسایل آزمایشگاه باید دستکش، گان و لباس هاي حفاظتی مناسب پوشیده شود.